Dlaczego chasen to serce japońskiej ceremonii herbacianej?

Chasen (茶筅), czyli tradycyjna japońska miotełka do ubijania matchy, to niepozorny, ale niezwykle ważny element japońskiej ceremonii herbacianej. Choć na pierwszy rzut oka może wydawać się prostym narzędziem, kryje w sobie wielowiekową historię, kunszt rzemieślniczy oraz symbolikę harmonii, szacunku i prostoty – wartości tak bliskich kulturze Japonii.

Krótkie spojrzenie w przeszłość

Pierwsze wzmianki o narzędziu przypominającym chasen pochodzą z czasów dynastii Song w Chinach, gdzie służyło do ubijania sproszkowanej herbaty (diancha). Choć nie wiadomo dokładnie, jak wyglądała ta pierwotna miotełka, przyjmuje się, że to właśnie stamtąd narzędzie dotarło do Japonii.

Pierwsza udokumentowana wzmianka o japońskim chasenie pojawia się w okresie Muromachi (1336–1573), za rządów ósmego szoguna, Yoshimasy Ashikagi. Według legendy, mistrz herbaty Murata Jukō poprosił przyjaciela, Sosui Irido – syna władcy zamku Takayama – o wykonanie wysokiej jakości miotełki do herbaty. Gdy Murata przeniósł się do Kioto, zaprezentował ją cesarzowi Gotomimowi, który był tak zachwycony jej jakością, że nadał jej nazwę „Takaho”. Tak narodziło się rzemiosło Takayama Chasen.

Dziedzictwo rzemiosła Takayama

Od tego czasu rodziny rzemieślnicze z Takayamy doskonaliły sztukę wyrobu chasenów, przekazując umiejętności z pokolenia na pokolenie. Dziś niektórzy mistrzowie reprezentują już 18. lub nawet 25. pokolenie twórców chasenów. Niestety, podobnie jak wiele tradycyjnych japońskich rzemiosł, to również zanika. Obecnie większość miotełek do matchy jest produkowana masowo, zwykle poza Japonią, głównie w Chinach. Prawdziwe chaseny z Takayamy są jednak nadal wytwarzane ręcznie, z lokalnego bambusa, zgodnie z ponad 500-letnią tradycją. W Japonii pozostało tylko około 18 mistrzów kontynuujących tę sztukę - niektórzy, jak Suikaen Tanimura Yasuburo, przyjmują już uczniów spoza rodziny, aby uchronić wiedzę przed zapomnieniem. 

Bambus – serce chasena

Bambus, z którego wykonane są chaseny, to roślina o niezwykłych właściwościach. Około 600 z 1500 znanych na świecie gatunków rośnie w Japonii. Najczęściej do produkcji chasenów używa się 3-letniego bambusa, który ma odpowiednią twardość i elastyczność. Jest on suszony naturalnie przez dwa miesiące w zimie (tzw. kanboshi), a następnie sezonowany w magazynach przez kolejne dwa lata. Ten długi i precyzyjny proces zapewnia najwyższą jakość materiału.

Do produkcji chasenów najczęściej używa się trzech odmian bambusa: białego (shiratake), okopconego (susudake) oraz czarnego lub fioletowego (kurotake). Czasami używa się również madake - zielonego, niedojrzałego bambusa. Różnice między odmianami są widoczne między innymi w kolorze, elastyczności lub kształcie ząbków w chasenie.

Jak powstaje chasen – krok po kroku

1. Haratake (原竹) – na początek wybiera się odpowiedni kawałek bambusa, zazwyczaj około 12 cm długości. Dolna część z węzłem tworzy rączkę (e), a górna – główkę miotełki (hosaki).
2. Katagi (片木) – górna część bambusa jest przecinana na 16 grubych pasków – to pierwszy krok w tworzeniu ząbków.
3. Kowari (小割) – każdy grubszy pasek jest rozcinany na bardzo cienkie ząbki, których liczba może dochodzić nawet do 120. Następnie zewnętrzne ząbki (sotoho) delikatnie wygina się na zewnątrz, a wewnętrzne (uchiho) zostają w środku i zapewniają elastyczność podczas ubijania herbaty.
4. Aji-kezuri (味削り) – ząbki są moczone w gorącej wodzie, by stały się miękkie. Potem delikatnie ścina się ich powierzchnię, by były giętkie, lekkie i odpowiednio ukształtowane.
5. Mentori (面取り) – ostre krawędzie ząbków są zaokrąglane i wygładzane, by nie uszkadzały miseczki i dobrze spieniały matchę.
6. Shita-ami (下編) – ząbki rozdziela się na dwie warstwy: wewnętrzną i zewnętrzną, tworząc charakterystyczną formę główki.
7. Ue-ami (上編) – tuż nad uchwytem, cienka nić (zwykle czarna lub kolorowa) jest przywiązana do ząbków - to tzw. itomaki. Dzięki temu chasen jest stabilny i zachowuje swój kształt.
8. Shiage (仕上げ) – na końcu mistrz sprawdza symetrię, kształt i sprężystość. Gotowy chasen to nie tylko narzędzie, ale małe dzieło sztuki.

Jak używać chasen?

Użycie chasena to nie tylko technika, ale też forma sztuki, zakorzeniona w tradycji japońskiej ceremonii herbacianej. Aby uzyskać idealnie spienioną matchę, potrzebna jest odrobina wprawy – ale spokojnie, każdy może się tego nauczyć.

Krok po kroku – przygotowanie matchy chasenem:

Zwilż chasen przed użyciem

Zanurz trzepaczkę na chwilę w ciepłej wodzie. To zmiękcza bambusowe ząbki, zapobiega ich łamaniu i pozwala lepiej spieniać herbatę.

Upewnij się, że jest czysty

Zawsze używaj czystego, dobrze opłukanego chasena – bez pozostałości po poprzednim użyciu.

Dodaj matchę i wodę

Wsyp ok. 1–2 gramów proszku matcha do miseczki (chawan), zalej niewielką ilością gorącej (ale nie wrzącej!) wody – najlepiej ok. 70–80°C.

Ubijaj energicznie

Trzymając chasen pionowo, wykonuj szybkie ruchy przypominające literę „M” lub „W”. Nie mieszaj kolistymi ruchami – celem jest napowietrzenie herbaty, nie tylko jej wymieszanie. Powinien powstać gęsty, jednolity kożuch z drobnej pianki.

Zachowaj właściwy kąt

Nie naciskaj mocno – końcówki ząbków powinny tylko lekko dotykać dna miski. Dzięki temu nie uszkodzisz chasena i uzyskasz delikatną, aksamitną pianę.

Ciesz się chwilą

Pamiętaj, że przygotowywanie matchy to także moment uważności. Skup się na ruchu ręki, zapachu herbaty i dźwięku trzepaczki – to część doświadczenia.

Jak dbać o chasen?

Aby chasen służył jak najdłużej i dobrze spełniał swoje zadanie, warto pamiętać o kilku zasadach pielęgnacji:

Dobrze pielęgnowany chasen może służyć przez kilka miesięcy codziennego użytku, a w przypadku wersji kolekcjonerskich – znacznie dłużej.

Podsumowanie

Chasen nie tylko służy do spieniania matchy – jego ruchy symbolizują krągłość, spokój i cykliczność natury. W tradycyjnej ceremonii herbacianej sposób, w jaki ubija się matchę, ma znaczenie rytualne i duchowe. Użycie chasen to coś więcej niż technika – to forma medytacji w ruchu. 

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Czy chasen jest niezbędny do przygotowania matchy?

Nie jest absolutnie konieczny, ale zdecydowanie warto go mieć. Chasen to tradycyjne narzędzie, które pozwala na uzyskanie idealnej pianki i wydobycie pełni smaku matchy – szczególnie w kontekście rytuału i spokoju ceremonii. Jeśli zależy Ci tylko na szybkim napoju, możesz użyć elektrycznego spieniacza do mleka, jednak efekt (zarówno smakowy, jak i wizualny) będzie inny. Dla miłośników autentycznego doświadczenia matcha chasen pozostaje niezastąpiony.

Jak wybrać odpowiedni chasen?

Wybór chasena zależy od Twoich potrzeb i poziomu zaawansowania. Na początek wystarczy model z około 80 ząbkami – jest uniwersalny, łatwy w użyciu i dobrze spienia matchę. Jeśli interesujesz się ceremonią herbacianą, możesz rozważyć modele o różnej liczbie ząbków (np. 100 lub 120) – ich kształt i gęstość są dostosowane do różnych stylów i szkół parzenia herbaty. Upewnij się, że chasen jest wykonany z jednego kawałka naturalnego bambusa – to gwarancja trwałości i autentyczności.